Ik was veertien jaar en liep op een winterse vrijdagavond in het centrum van de stad. In die periode was er een grote groep meiden die het nodig vond om mij te treiteren. Ze achtervolgden mij die avond en uiteindelijk omsingelden ze mij op het plein voor de bibliotheek. Een zeer bedreigende situatie. Eén van de meiden stond tegenover me: “Zo vetklep, denk je nou werkelijk dat je mij kunt uitlachen, kankerdikke?” Toen ze een beweging maakte met haar arm, blokkeerde ik haar. Ik deed toen al aan karate. “Je gaat geen karate tegen me gebruiken hè,” schreeuwde ze. Ineens lag ik op de grond. Ik kreeg een schop tegen mijn been.

Het eerste dat ik me daarna herinner is dat ik naar de bibliotheek rende om een schuilplaats te zoeken. Ik huilde, zweette en mijn benen trilden zo hard dat ik op de grond zakte. De bibliotheekdames lieten mij naar huis bellen. Het volgende moment in mijn herinnering: daar was mijn vader. Hij troostte me en nam me mee naar huis.
Deze situatie was voor mij erg bedreigend. Een groep meiden om me heen, een groep toeschouwers aan de rand van het plein die niet ingreep en geen politie in de buurt om me te helpen. Ik was helemaal alleen. In deze situatie had ik twee reacties: vechten, wat niet lukte, en uiteindelijk vluchten.

Vechten, vluchten of bevriezen in een bedreigende situatie

In situaties die bedreigend zijn voor mensen, zijn er drie reactiemogelijkheden die vanuit ons oerbrein worden ingegeven:
• Vechten;
• Vluchten;
• Bevriezen.
Deze reacties zijn ons verdedigingsmechanisme bij acuut gevaar. De reactie begint met een hevige angst en stress. Daardoor produceert ons lichaam grote hoeveelheden adrenaline en cortisol. Cortisol is het stress hormoon. Je bloeddruk en hartslag stijgen, je spieren spannen zich, je zintuigen worden scherper en je pijngrens stijgt naar een zeer hoog niveau (je voelt de pijn minder). Je lichaam is voorbereid op vechten of vluchten.
Bevriezen komt minder snel voor, maar als er twijfel is welke van de twee andere acties je lichaam zou moeten uitvoeren, bevries je. Een hert zal bewusteloos neervallen en zich dood houden tot het gevaar geweken is. Mensen vallen over het algemeen niet flauw in dit soort situaties, maar zullen niet meer in actie kunnen komen. Dit heeft te maken met de nervus vagus, waarover verderop in dit artikel meer.
Als de bedreigende situatie eenmaal opgelost is, produceert je lichaam dopamine en endorfine om de balans van je lichaam te herstellen.

Vechten

Hoe herken je de vechtreactie?

• handen ballen zich tot vuisten, een wens om te slaan
• huilen
• tandenknarsen, kaak verstrakt
• er zit vuur in de ogen, de stem is provocerend
• gevoelens van boosheid, woede
• moordlustige gevoelens richting de ander of zichzelf
• knoop in je maag of misselijkheid
• metaforen: een ontploffende bom of een vulkaanuitbarsting

Vluchten

Hoe herken je de vluchtreactie?

• rusteloze benen of voeten, verdoofd gevoel in je benen
• oppervlakkig ademhalen, angst
• ogen schieten van links naar rechts en zijn heel groot
• benen en/of voeten bewegen
• een gevoel van gevangen zitten, er niet uit kunnen, gespannen zijn
• het gevoel dat je voor je leven moet rennen

Bevriezen

Hoe herken je de bevriesreactie?

• het gevoel dat je vast zit in (een deel van) je lichaam
• het koud hebben, verdoofd zijn, een bleek gezicht hebben
• onbewust ingehouden adem of het gevoel hebben dat je niet kunt ademen
• je hartslag hamert tegen je borstkas
• een lagere hartslag
• je bent gefocust op de dreiging (konijn in de koplampen)

Als je deze reacties van je lichaam herkent, is het belangrijk dat je stopt met wat je aan het doen bent omdat je je niet langer veilig voelt.

Wat gebeurt er in je lichaam tijdens een bedreigende situatie?

Het autonome zenuwsysteem of autonomous nervous system (ANS) bestaat uit twee verschillende takken:

• het sympathetic nervous system (SNS) en
• het parasympathetic nervous system (PNS).

Het SNS zorgt voor de vecht- of vluchtreactie (het agressieve verdedigingsmechanisme).
Het PNS is de nervus vagus, ook wel de tiende hersenzenuw of de zwervende zenuw genoemd. Deze zenuw loopt vanuit de hersenen naar de borst en de buik (het ventrale systeem). Er loopt ook een tak van deze zenuw naar de rug (het dorsale systeem). De tak die naar de rug loopt, is de oudere tak. Deze zorgt voor het bevriezen in een bedreigende situatie (ons passieve verdedigingsmechanisme).
De tak die naar de buik loopt is de nieuwere tak. Deze zorgt voor een rem op de vecht- of vluchtreactie. Deze tak zorgt ervoor dat een mens zich veilig en op zijn gemak voelt. Aan deze kant doet de mens mee in sociale interactie en communicatie.
Ons lichaam werkt volgens een hiërarchisch systeem: het zal eerst het nieuwste systeem aanspreken, het ventrale systeem. Dan zal het doorgaan naar het SNS en vervolgens het dorsale systeem aanspreken. Het oudere zenuwsysteem kan het nieuwere uitschakelen als dat nodig is.
Dat houdt in dat je in een bedreigende situatie eerst zal proberen om er op een sociale manier uit te komen: bijvoorbeeld door te praten, het misverstand proberen op te lossen of om hulp schreeuwen.
Als dat niet lukt, activeert het volgende systeem: vechten of vluchten, het SNS. Maar als je niet kunt vechten en niet kunt vluchten, zal het laatste systeem in werking treden: bevriezen. Bevriezen is een inactieve manier van jezelf verdedigen. Voor zoogdieren en dus ook mensen is dit een dodelijke optie. Je kunt weinig doen als je doodsbang bent.

Hoe zit dat dan met PTSS?

Het limbisch systeem reageert op de situatie alsof je nog steeds in die bedreigende situatie van vroeger zit. Dit systeem bestaat uit een aantal gebieden tussen de hersenstam en de hersenschors. Deze gebieden regelen de emotie, motivatie en het genot. Hier zit ook het emotioneel geheugen. Je lichaam sluit zich af voor alles wat er gebeurt, je doet alsof je dood bent. Jij kijkt naar jezelf alsof je er niet echt bij bent. Dat heet dissociëren of dissociatie.
Nadat je uit de bedreigende situatie bent gekomen, moet je de opgebouwde energie ontladen. Dat kan door trillen en zweten of andere lichamelijke reacties, zoals huilen. Als die ontlading niet komt en het trauma wordt opgeslagen in je emotionele geheugen in het limbische systeem, ontstaat posttraumatische stressstoornis (PTSS).
De herinneringen aan de traumatische gebeurtenissen komen van tijd tot tijd weer naar de voorgrond, doordat je bijvoorbeeld iets meemaakt dat er op lijkt of doordat je er ongewild aan terugdenkt. Onze hersenen denken dan dat de situatie echt is. Je ervaart opnieuw alle gebeurtenissen, alles wat er gezegd werd en hoe je je voelde en wat je dacht alsof het echt op dat moment gebeurt. Alle reacties, mentaal, emotioneel en lichamelijk, komen terug. Dit is een herbeleving en zo’n herbeleving kan heel intens en heel realistisch zijn.
Pas als de ontlading van het vecht- of vluchtgedrag voltooid is, zal ons overlevingsmechanisme uitschakelen. Tot die tijd blijft de dreiging volgens onze hersenen aanwezig en kunnen zij de herinnering niet zien voor wat het is: een gebeurtenis uit het verleden.

Creatief schrijven en PTSS

Het opschrijven van de bedreigende situatie aan het begin van dit stuk, is een manier om te verwerken wat er toen gebeurde. Door op te schrijven wat je ervaart, voelt, meemaakt, kun je de baas worden over die herinnering. Jij bepaalt op dat moment wat er gebeurt. Zo kun je een nare ervaring omzetten in een ervaring waar jij de baas bent over je reacties.
Ik had mijn vechtreactie uit de inleiding van dit stuk ook kunnen laten slagen, maar dat zou niet de waarheid zijn geweest. Mijn vluchtreactie slaagde wel inclusief de emotionele en energetische ontlading die op dat moment nodig was om de ervaring niet tot een van de triggers te laten verworden voor mijn PTSS. Het kan helpen om jouw nare ervaring op een andere manier te laten aflopen, zoals jij het graag had zien gebeuren. Dat is waar creatief schrijven kan helpen.
Tijdens mijn studie Nederlands heb ik veel geleerd over het schrijven van boeken. Daarna heb ik meerdere workshops en cursussen gevolgd op het gebied van creatief schrijven. Hierdoor kan ik je goed begeleiden bij het opschrijven van je verhaal.
Wil jij ook leren hoe je met creatief schrijven je PTSS kunt helpen verwerken? Neem dan contact met mij op voor een 1 op 1 coaching programma van zes weken via e-mail
Bronnen:
Polyvagal theory, fight, freeze or engage
eft4ptss