Vandaag is het de dag van het internet: 29 jaar geleden werd het wereld wijde web ‘uitgevonden’ door Tim Berners-Lee en Robert Cailliau van CERN. Zij ontwikkelden de html (HyperText Markup Language) en http (HyperText Transfer Protocol) standaarden zoals we die nu gebruiken om een website weer te geven. Maar aan de basis van het internet staat een nog veel belangrijkere uitvinding: de boekdrukkunst.

Ik ben ervan overtuigd dat we, zonder de boekdrukkunst, geen internet zouden hebben. In het verleden gingen we ervan uit, dat Laurens Janszoon Coster uit Haarlem de uitvinder van de boekdrukkunst zou zijn. Er staat zelfs nog een beeld van hem in de stad.
Inmiddels weten we beter. Tenminste, dat denken we. Johannes Gutenberg geldt nu algemeen als uitvinder van de boekdrukkunst. Gutenberg, waar ook de nieuwe blokeditor van WordPress naar is vernoemd, was een goudsmid die in Straatsburg en Mainz werkte. Hij ontwikkelde zich naar drukker en het bekendste boek dat van zijn drukpers rolde is de Gutenberg bijbel. Gutenberg drukte verschillende oplagen van zijn bijbel tussen 1452 en 1455.

Gutenberg bijbel in het museum van Mainz

Wat is nu feitelijk de uitvinding van de boekdrukkunst?

Er werden al boeken gedrukt. De drukpers was er al en de techniek die werd gebruikt was de ‘blokdruk’. Dat ging als volgt. Als er een boek gedrukt moest worden, dan werd er per bladzijde een blok gemaakt, waaruit de letters en afbeeldingen werden uitgesneden. Van zo’n blok konden meerdere pagina’s gedrukt worden, maar als het blok versleten was, dan moest er een nieuw blok gesneden werden. En een blok corrigeren was een verschrikkelijke klus.

Blokdruk de voorloper van de boekdrukkunst

Gutenberg of China?

In China was de blokdruk al heel lang bekend. Op de foto bovenaan zie je het oudst bekende blokboek uit China: de Diamantsoetra uit 868 na Christus. In de jaren tussen 1041 en 1048 woonde er een Chinees op het Koreaanse schiereiland genaamd Bi Sheng (of Pi Sheng) die in plaats van blokken, losse letters, of in het geval van Sheng losse karakters, ging gebruiken om pagina’s van te maken. Deze losse letters of karakters konden steeds opnieuw gerangschikt worden, zodat je ze meerdere malen voor meerdere pagina’s kon gebruiken. Gutenberg herontdekte de techniek van de losse letters en bracht daarmee de boekdrukkunst naar Europa.

Hoe werkt het dan met die boekdrukkunst?

De losse letters zijn een soort stempels (patrijzen) van hard metaal. De lettermoeders, matrijzen, zijn de letters zoals wij ze nu lezen. De patrijzen zijn in spiegelbeeld – die worden gemaakt vanuit de matrijzen. De losse patrijzen worden in een insluitraam geplaatst. Daarvan wordt er een drukproef gemaakt om te kijken of er geen fouten zijn gemaakt in het letterzetten. Als de drukproef foutloos is, dan worden er meerdere pagina’s van gedrukt. Daarna worden de letters weer teruggelegd in hun letterbak en wordt er een nieuwe pagina van samengesteld. Hier komen ook de termen onderkast en bovenkast vandaan: in het onderste deel van de kast lagen de kleine letters. In het bovenste deel van de kast lagen de hoofdletters.
De boekdrukkunst heeft ervoor gezorgd dat er grote veranderingen in Europa konden komen: de Reformatie, de Verlichting, Luther, Christopher Columbus en andere ontdekkingsreizigers konden niet zo ver komen, als de boekdrukkunst niet zo’n grote stap voorwaarts had gemaakt. Door deze uitvinding konden boeken namelijk sneller gedrukt worden, zodat de verspreiding van de informatie in die boeken sneller ging.
Een ander belangrijk stuk hierbij, was dat de kerk het monopolie verloor op de toegang tot informatie en de lees- en schrijfkunst. Tot dan toe waren het altijd monniken en andere geestelijken geweest die mochten leren lezen en schrijven. Daarmee verdween ook de censuur door de kerk.
De Duitse filosoof Georg Christoph Lichtenberg zei dat:

…de wereld sterker was veranderd door het lood in de zetkasten dan door het lood in de kogels.

De boekdrukkunst is na de ontwikkeling van de losse letters niet stil blijven staan. Het was echter wat mij betreft wel een van de grootste ontwikkelingen in de Middeleeuwen, die uiteindelijk aan de basis heeft gelegen voor de ontwikkeling van het internet zoals we dat nu kennen. Informatieverspreiding door de boekdrukkunst toen en de verspreiding door het internet nu, liggen in elkaars verlengde en zijn relatief even groot qua impact op de bevolking en ontwikkeling van de mensheid.
Wil jij ook meedoen aan het verspreiden van informatie door middel van een boek? Neem dan eens contact met mij op, zodat jij jouw expertise kunt laten zien op je vakgebied.
Bron